Valle de Arce-Artzibar

“Hemos entrado en el valle de Arce, en el cual, subiendo largo trecho contra la corriente que baja de Burguete, llegamos á una imponente angostura donde el río casi se junta con la sierra de Labia; y allí, como suspendida la carretera en el espacio, hundimos la mirada desde el alto de Lusarreta en profundidades inmensurables, que, abriéndose á ambos lados, nos aterran con la atracción irresistible de los abismos. La vista fascinada por la grandeza del panorama que se domina desde una altura de 935 metros sobre el nivel del mar,  y por el terror que inspiran las gigantescas masas de piedra de todos colores, -amoratadas, verdes, grises, amarillas,- que parecen como en equilibrio y esperando el momento de precipitarse en aquellas profundidades desde los aterradores combates de los Titanes con los dioses, se recrea, sin embargo, descubriendo en lontananza el paradisíaco valle de Burguete, terso y verde como un tapiz de esmeralda, limitado por montañas que hienden las nubes con sus agudos picos, y por alturas vistosamente escalonadas desde el llano hasta la región de los vapores opalinos, cubiertas á trechos de espesos hayales y robledales, y á trechos de descampadas brañas donde pastan la sustanciosa hierba cabras blancas como palomas. “

Pedro de Madrazo, 1886

Geografia. Aurkezpena

ARTZIBARKO GEOGRAFIA. (Testua eta hasierako irudiak: Jose Etxegoien)

Artzibarko geografia aurkezteko saioan, geologia-aldiak eta landare-izenak ekarri beharko ditugu hona, eta paisaiari buruzko topikoak eta izen-zerrendak erabili beharko ditugu.

Webgune honek gai eta gustu guztietarako atalak ditu. Ibarrari buruzko azterlan sakonik ez dagoenez, gai batzuetan herren gabiltza, baina poliki-poliki horiek ere zuzentzea espero dugu. Gure Ibar berezia da, eta hemengo geografia aurkezteko saiakera eginen dugu.

Lehenik eta behin erran behar da adituak ez daudela ados Artzibar non kokatu. Zaraitzun eta Erronkaribarren bezala, gurean ere iparraldea piriniotarra da, eta hegoaldea, berriz, aurrepiriniotarra, hau da, aldaketa nabarmena dago kliman nahiz landaredian. Trantsizio-eremua da, eta bi aldeen arteko muga irudizko marra baten bidez marraztu genezake. Honatx: Larrogain, Elke-Pausaran, Peñas Baxas eta Lareki mendien artean.

Artzibar ibar berezia da, beharbada arraroa, eta Erdi Aroan du jatorria. Araua izaten da ibai baten inguruan garatzea, baina gurean ez da halakorik. Hau da, bi adar ditu, eta adar bakoitzak ibai bati jarraitu dio: Iratiri eta Urrobiri, alegia. Eta, are gehiago, hirugarren adar bat ere badu Gurpegiko errekaren inguruan, erdi ahaztua, ibar txikia da, eta gaur egun, Ibarraren hegoaldeko irteera ofiziala da, urtegi berriaren ondorioz. Eta hori gutxi balitz, bi herri ere izan zituen lurraldetik urrun, Galdurotz eta Amokain; lehena berriz jendeztatua, eta Lizoain-Arriasgoiti ibarrekoa, eta Amokain, berriz, Eguesibarko herri hustua da gaur egun.

Piriniotarra-aurrepiriniotarra, Irati-Urrobi, pagoa-artea, ardia-behia… Artizabr dualtasunari dago lotua; bizitza modernoak ahanztura fisikora zokoratu du, hau da, pasabide izatera, alde batetik bestera joateko pasabide-eremua. Ez baitago gelditzeko astirik.

Bi mendigune txikik eta biotako mendi-adarrek osatzen dute bizkarrezurra. Iparraldean Errazugaina, (Erratzugaina?), 1.387 metrokoa, hegoalderantz Jaun Done Xakuerantz hedatzen dena, 1.204 metrokoa (jendeak Juandetxako erraten dio), eta hegoaldean, berriz, inguruko mendi askotatik ikusten den uve klasiko hori, Elke (1.297 m) eta Pausaran (1.279 m) mendiek osatuta. Eta saihetsetatik ikusten den tontor osagarri bat, Atxote (1.165 m).

 

Mendebaldean, Labia mendiak hormarena egiten du Erroibarrekin eta Lizoainibar-Arriasgoiti ibarrarekin. Bertako haitzek harrizko egitura ederrak osatu dituzte, ia naturak berak zizelkaturiko eskulturak. Horiek guztiek alderik ikusgarriena osatu dute, hau da, Urdirotz inguruan dagoen zirkua, Larrogain (1.278 m) eta Aintzioako (1.214 m) haitzen artean.

Ekialdean, Artxuba eta Zarikieta mendiak, eta iparralderago, berriz, Aretako Mendiak daude. Horiek guztiek hainbat horma osatu dituzte, eta muga dira ekialdeko ibarrekin: Longida, Aezkoa, eta batez ere, Urraulgoiti.

Hegoaldean, arestian aipaturiko alboetako mendiak (Labia eta Artxuba) daude, eta mendi-zintzurrekin batera, muga dira Longidarekin. Iparraldean, Corona-Errazugaina mendigunea, Labiako alboetako mendiak, Aretako mendiak eta hainbat mendi-zintzur muga ere badira Erroibar, Aezkoa eta Auritzekin.

 

Populaketa.

Salbuespenak salbuespen, Ibarreko populaketa mistoa da, klimaren, paisaiaren… arabera.

Iparraldekoek goiko auzokideen antza izan beharko lukete: Aezkoa, Auritz, Erroibar…,, eta horrelakoak dira Orotz, Azparren, Arrieta eta Hiriberri. Ingururako, herri txikiak dira, baina behar adina biztanle dituzte, eta biztanle askotxo. Salbuespena Lusarreta eta Saragueta dira, oso herri txikiak baitira, eta antze handiagoa dute mendebaldeko auzokideekin (Aintzioa edo Esnotz); hau da, biztanle gutxi, eta etxe nahiko handiak, familia gune zabalen bizileku.

Erditik beheiti, hiru herri mota ere badira, eta antzekotasunak dituzte Pirinioaurreko gainerako herriekin:

– Ibaietatik hurbil daudenak: Artozki, Muniain, Urrobi, Uritz, Zandueta, Artzi, Nagore, Gurpegi, Zazpe…, eta urrutiko Olozi.

– Goraguneetako herriak. Inguruak ederki ikusteko behatoki ederrak dira, sekulako balkoiak Ibarra ikusteko: Imizkotz, Espotz, Usotz, Otsa, Asnotz, eta Olorizgoiti ere; izan ere, mendixka txiki batean egonik ere, talaia ona da Gurpegiko errekaren ibarra zaintzeko. Orai izeneko herri hustua ere gehitu liteke.

– Mendi-hegaletakoak:inguruak kontrolatzeko lekuetan, hala nola Urdirotz eta bertako zirku natural ederra; Gorraitz ordoki xarmangarrian; Lakabe, Arizkuren, Uliberri, Ekiza, Uroa, Adasa, Ekieta, Olorizbeiti… , eta ziurrenera, Sarasu eta Urdazi. Halaber, Amokain y Galdurotz, ibarretik urrun, talde honetan sartuko lirateke.

Herrien garaiera.

Badirudi, beraz, 200 eta 700 metro arteko altuerek baldintzarik onenak dituztela Nafarroan gizakien bizilekuak ezartzeko. […]

Batez ere, Agoizko barruti judizialeko lur garaietan ezarri dira giza bizilekuak 700 metrotik goiti. Eta, era berean, bizileku horiek dira pobreenak, lurraldea latza baita, eta klima ere gogorra; bada, dagokion tokian ikusiko dugun bezala, baserriaren eta herrixkaren arteko trantsizio fasean dago, baina nekez iritsi da herrixkara, lurraren nolakotasunak eta nekazaritza-jarduerak eragindako ezintasun gisako baten ondorioz.

Leoncio Urabayen, Una geografía de Navarra, 1959

 

Altuerari dagokionez, herririk altuena Adasa da (herri hustua), 1.040 metrotan, Aezkoako Abaurregainan bezalaxe. Behekoena, berriz, Artozki, 550 metrotan, baina urpean gelditu zitzaigun.

Ibarrean dokumentaturik dauden 38 herrietatik, gehienak 600-800 metrotan daude; hogeita sei herri, zehazki. Zortzi herri gorago daude, eta lau bakarrik, beherago.

 

IBARRAREN AURKEZPEN BAT, 1979koa.

Egileek gure Ibarraz eginiko aurkezpen geografikoen artean, bat ekarriko dugu lerrootara, hots, Para Floristán Samanesek eta haren taldeak 1979an egindakoa, geografiaren eta paseo naturalistikoaren arteko erdibidean. Geologia zertzelada batzuk dituela, artikuluari esker Ibarraren ikuspegi orokorra izanen dugu, Itoizko urtegi handia eraiki baino lehen nolakoa zen jakiteko, eta jendez azkar husten ari zenean. Artikulua euskaratzearekin batera, herrien eta toponimia ere egungo grafiarekin eman dugu.

 

Artzibar edo herri hustu modernoen Ibarra; horra hor egunkari artikulurako izenburua. Eta guztiz merezia, zeren, egun izen hori duen udalak 1860an zituen 1.627 biztanleetatik 1.380ra igaro ziren 1900ean; 1.053ra, 1950ean; 643ra, 1960an; 320ra, 1970ean, eta 247ra, 1975ean. Baserriak alde batera utzita, artean ere 1950eko herri izendegian ageri ziren Artzi, Gorraitz, Gurpegi, Lakabe eta Usotz herriak ez ziren populazio-entitate 1970eko zerrendan. Eta Arizkurenek eta Zazpek 1940 eta 1950 artean utzi zioten herri izateari. Gutxixeago, baina Orotz Beteluko biztanleria ere atzera doa, 1845etik aitzina Artzibarko udal beregaina. Honatx: 651 bizt. 1900ean; 537, 1950ean; 468, 1960ean; 371, 1970ean, eta 336, 1975ean.

Ibarrean barna ibiliko gara, Agoiztik abiatuta eta Aurizko errepidean gora. Lan honen 1. Liburukian erran genuen Agoiztik hurbil dagoen mendate txikia behatoki ona dela Artzibar ikusteko, iparretik hegora Urrobi eta Irati ibaiek zeharkatua; Artzibar eta Longida arteko muga ezarri duten Nagore eta Usozko mendi-zintzurretik haratago, ibarreko mendi garaietako batzuk ikusten dira iparraldera begira: Elke (1.297 m), Corona (1.387 m) eta Peñas Baxas (1.169 m). Artzibarko lurraldea Oroz Beteluko antzinako mendigune txikitik (iparraldean) Irunberri-Agoizko Pirinioaurreko arroaren inguruetaraino iristen da (hegoaldean). Lehenbizikoan paleozoikoa ageri da, eskistoak, batez ere. Ibarraren gainerakoa estaldura mesozoikoari eta eozenikoari dagokio, funtsean flysch margotsu-karetsuz osatua, zeinean kareharrizko atal batzuk tartekatzen baitira, mendi gailur nabarmenenak osatzeko. Txangoaren interes geologikoari interes morfologikoa ere eransten zaio, bai eta bioklimatikoa ere: mendi-zintzur sakon batzuk zeharkatuko ditugu, hala Urrobin nola Iratin, eta hegoaldeko artadietatik iparraldeko pagadietara igaroko gara, pinu gorriz osaturiko pinudietan eta zenbait hariztitan barrena.

Artzibarko ibilbidea Urrobi ibaian gora eginen dugu, Iratin behera jaisteko. Agoiztik Auritzera goazela, Txintxurrinea edo Txintxumear izeneko mendi-zintzur erditik sartuko gara, Nagore eta Orbaitz artean, Urrobik lurrean ebakia kareharri eozenoz osaturiko domo antiklinal txiki bat gurutzatzean (bihotzean goi kretazikoa azaleratzen da); bertako horma bertikaletan arteak eta pinu gorri batzuk hazten dira. Eskuinean, zintzurrean sartu baino lehen, Osa dago, eta askoz ere mendebalderago, Longidako muga ondoan bakartua, Zazpe herri hustua; iparrerantz erreka batean goiti, Gurpegi dago, hori ere jendez hutsa, eta Asnozko baserria.

Zintzurra iraganik, flysch lutetiarra ageri da, non kareharrizko barra tartekatuak baitaude sinklinal zabalean tolestuak, Nagore (Artzibarko hiriburua eta) eta Uritz artean. Nagorek trantsizioko eliza erromanikoa du, ibarretako aunitz bezala, eta barnealdea museo eder bezain ezezaguna da; ate parean, XIV. mendeko Kristo batek egiten digu harrera, eta absidean, burdinazko burdinsare gotiko bateak XV. eta XVI. mendeetako bi erretaula gordetzen ditu, biak ere margotuak. Erretaula nagusian Nagoreko ama Birjinaren tailu ederra dago (XIII. mendearen bukaera). Uritzek eliza ederra eta XIII. mendeko Ama Birjina bat baditu ere, ziurrenera bertako bi jauregiak eginen zaizkigu deigarri, bai eta dorre ederra ere, ulertezina bada ere, poliki-poliki erortzen uzten ari dira. Aipatu tolesduraren ardatza Artzitik pasatzen da, eta aparte deskribatu dugun elizaz gain, XIII. mendeko jauregi bat dauka, XV.ean berreraikia. Tarte honetan, Urrobik bere emariaren zati handia bat galtzen du, urak eozenoko kareharrietan iragazten baitira. Batez ere, Zanduetako baserritik eta Nagoretik hurbil; nonbait, Iratira doaz lur azpitik. Uriztik bidea dago Espotzera, Erroibarko mugatik hurbil kokatua. Sinklinal horren iparraldean badira tolesdura antiklinalak eta sinklinalak, eta hainbat gailur dira nabarmentzekoak: Elke (1.297 m), Itxalasun (1.165 m) eta Anzi (1.100 m), eta sinklinal eseki hauek: Liran (1.100 m), Aintzioa (1.220 m), Larrogain (1.279 m), ibaiaren mendebaldean, eta Juandetxako (1.240 m) eta Pausaran (1.279 m), ekialdean; kareharrizko malkar horiek Artzibarko paisaia morfologikoaren osagai nabarmena dira.

 

Arrietako benta pasatu eta ezkarraldean Saraguetako errepidea dago, haritz, lizar, ezpel eta iratze artean. Herrixka (hiru bizilagun) Labia mendilerroak osatu duen kare-harrizko pareta ikusgarriaren oinean dago, (Liran, Mendiluz, Ziarrate, Aintzioa); elizan XIII. mendeko ama birjinaren irudia dago eta lehenengo errenazimenduzko taula margoztuak ere. Agoitz-Aurizko errepidera itzulita, ikuspegi ederra dago: Juandetxako, Corona, Pausarán eta Elke mendiak.

Orain Hiriberri eta Arrietako errepidea hartuko dugu, pentze eta patatazko zelaien artean. Hiriberriko elizako ataritik mendi hauek ikus daitezke: mendebaldetik Labia mendi-zerra Liran eta Larrogain artean, hegoaldetik Urrobiko ataka, ltxalasun eta Anziren artean, eta ekialdetik eta iparraldetik hegoaldera, Lerdengibel (1.230 m). lrumugueta eta Corona, Juandetxako eta Pausaran;Hiriberrin  6 bizilagun daude. Arrietaren ikuspegia antzekoa da; 13 bizilagun daude eta elizan Ama Birijin gotikoa dago (XIII. mendea) eta gurutze platereskoa (XVI. mendea). Etxeen artean bi jauregi nabarmentzen dira,  horietako batean, Marterenean, dorrea, arma-patioa eta atari gotiko ederra mantendu dira.

Zintzurretik atera eta Aurizberri-Auriz-Orreagako ordokian sartzen gara. Ekialderantz joko dugu, Garraldako korridorean barrena (belazeak eta hurritzak), patata alorrak, lehenik pagadien artean, eta gero, hariztien artean. gero, Irati bazterretik doan errepidea hartuko dugu Agoitzerantz joateko.

 

Ariztokia izeneko behatokian geldituko gara, inguruz inguruko ikuspegia ikusteko: iparralderantz eta ezkerretik eskuinera, Erodoa (1.038 m), Mutria (1.183), Orbaizeta-Orbarako zintzurra, Petxuberro edo Putxeberro (1.096 m) ikusten dira, eta atzerago, y, al fondo, Berrendi (1.354 m) eta Arre-edergerria (1.243 m); ekialderantz, Olarrazko haitzak (980 m), Iturta (952 eta 1.002 m), eta Sanagra (1.167 m); hegoalderantz, Orotz Beteluko eta Artzibarko dermioan, Zumazeko espoloia (1.000 m). Urrizkain (1.018 m) eta Peñas Baxas ( 1 .1 69 m); eta mendebalderantz, eta iparraldetik hegoalderantz ere bai, Corona, Menyurru (1.072 m). Biskason (987 m) eta Lakarri (1.008 m). Behatokia kokatua dago Garraldako korridorearen goi kretazikoaren, eta Oroz Beteluko mendigunearen estaldura detritiko permo-triasiarraren arteko kontaktuan; berriz ere zeharkatuko duguna, bai eta azpian dagoen paleozoikoa ere, beste mendi-zintzur baten bidez, gutxi gorabehera 21. eta 16. kilometroen artean. Antiklinal konplikatu horren bihotzean bertan, Oroz Beteluko Olaldea auzoa dago. Oihangintzak (Iratin behera garraiatzen ziren haritzak eta pagoak), burdingintzak (gutxienez ere, burdinolak izan ziren XIV. mendetik XIX.era), papergintzak (paper-ore lantegi garrantzitsua 1894tik 1914ra) eta industria elektrikoak indar handiagoa eman zioten Artzibarko gainerako herriei baino, eta horren ondorioz, Olaldea hazi, eta Ibarretik atera zen, 1845ean).

Orotz Betelu mendi-zintzurretik kanpo dago, antzinako mendigunea hegoaldetik inguratzen duen zerrenda kretazikoan bertan, errekek bat egiten duten sakonune batean, kareharrizko malkorrek inguratuta, eta malkor gainean ordoki formako kaskoak: Urrizkain, Biskason edo Bizkaxun, Murubizkar (966 m) eta Menyurru. Orotz Betelun jauregi zaharren arrastoak daude (Oroz familiarena, “palacio de Yuso”; Ximenez de Oroz amiliarena, edo “palacio de Suso”, eta Miguel-Andi) . Eliza XIII. mendean eraikia, XVI.ean aldatua, eta 1953an, zaharberritua; erretaula erromanista ederra du (1625- 1648).

Berriz ere Irati kareharrizko domo antiklinal batean mehartuko da, hau da, beste mendi-zintzur edo potxe batean, Gazteluko haitzen (762 m) eta Osako gaina edo Quixons (847 m) artean. Ekialdera, Olozi eta Uliberri baserriak daude, eta Arizkuren herria, guztiak ere jenderik gabe. Artzibar 2. eta 3. km-en artean bukatzen da. Bertan geldituko gara Santa Barbarak (1.042 m.) duen kareharrizko gailurreria ikusteko, bai eta Ezkaiko hondakinak eta Gorriz herrixka hutsa, biak ere Longidan.

ARTZIBAR XXI. MENDEAN

Ikerlan eta datu berririk ezean, Artzibarrek 38 herri izan zituen, historia aldi guztiak batuta. Batzuek hamarkada gutxi batzuk baizik ez zuten iraun, baina gaur eguneraino iraun dute oroimenean eta toponimian.

Azterlan ona egin beharko litzateke, populaketa ezagutzeko eta herri batzuk zergatik hustu diren jakiteko.

Izurriteak, gerrak, lur pobreetan kokatuta egotea, lurraren jabetza, minifundismoa, hiriaren erakarpena, emakumezkoen emigrazioa, komunikazio txarrak… horra hor aztertu beharko diren zergatiak, herri bakoitzaren edo herri hustu bakoitzaren kasuak aztertzeko. Batzuetan, arazo zehatzak dira, eta beste batzuk, berriz, Ibar osoari edo eskualde osoari dagozkionak, bai Pirinioaurreari, bai Nafar Pirinioei.

Beste atal batzuetan saiatuko gara gure Ibarreko demografiaren historiaren eta bilakaeraren gako batzuk ematen.

Hona hemen laburbildurik herrietako oinarrizko datuak.